به گزارش مجله خبری نگار،اما اگر احساس مسئولیت بیش از حد و غیر قابل تحمل شود، چه؟ فرض کنید یک تکه یخ از سر میز شما روی زمین رستوران میافتد. سعی میکنید بدون اینکه کسی بفهمد، یخ را با پا زیر میز هل دهید تا کسی لیز نخورد، اما تمام شب از فکر اینکه مبادا کسی لیز خورده و افتاده باشد، خوابتان نمیبرد.
این وضعیت، وسواس مسئولیت پذیری نام دارد.
وسواس مسئولیت پذیری چیست؟
وسواس مسئولیت پذیری نوعی وسواس فکری-عملی است. در این وضعیت، فرد حتی در شرایط غیر قابل کنترل به صورت غیر منطقی باور دارد که در قبال جلوگیری از حوادث منفی مسئول است.
وسواس مسئولیت پذیری شامل افکار مزاحم و آزاردهنده مثل ترس از آسیب زدن، باور به توانایی جلوگیری از بروز فاجعه و نگرانی شدید بابت وظایف اخلاقی است.
فرد برای مقابله با افکار آزاردهنده، دست به رفتارهای وسواس گونه میزند. برای مثال، بعضی چیزها را چند بار چک میکند، دنبال اطمینان خاطر میگردد یا کارهای تکراری و خاص انجام میدهد تا جلوی آسیب فرضی را بگیرد.
علائم وسواس مسئولیت پذیری
علائم وسواس مسئولیت پذیری حول محور احساس مسئولیت شدید و مبالغه آمیز میچرخد.
از جمله:
افکار آزاردهنده درمورد اینکه ناخواسته با رفتار یا اهمال کاری به کسی آسیب وارد کنید (این وضعیت با وسواس آسیب فرق دارد. در وسواس آسیب، فرد میترسد مبادا عمداً به کسی آسیب برساند)
نگرانی شدید بابت جلوگیری از پیامدهای منفی رفتارهایش
رفتارهای وسواس گونه برای کنترل کردن امور
فرد مدام به دنبال اطمینان خاطر میگردد
انجام رفتارهای وسواس گونه برای جلوگیری از خطر فرضی
میزان درک و آگاهی افراد مبتلا به وسواس فکری-عملی نسبت به اختلال خود متغیر است. از یک طرف، گروهی از افراد میدانند وسواس آنها غیر منطقی است (یعنی تاحدودی نسبت به وضعیت خود آگاه هستند) و از طرف دیگر، دستۀ دیگر رفتار خود را توجیه میکنند (نسبت به شرایط خود درک ضعیفی دارند).
تحقیقات نشان میدهد هرچه درک فرد از وضعیت خود ضعیفتر باشد، علائم شدیدتر، طولانیتر و مداومتر است.
نمونههای وسواس مسئولیت کدام است؟
در ادامه، برای نمونه به دو مورد از نمودهای وسواس مسئولیت پذیری اشاره میکنیم:
ترس از آسیب دیدن دیگران
مهرداد باور دارد حتی در شرایط غیر قابل کنترل، باید از بروز حادثه و آسیب جلوگیری کند.
وسواس مسئولیت پذیری، علایم و راهکارهای درمان
وسواس فکری: مهرداد در حال قدم زدن در پارک است. متوجه میشود چند تکه چوب سر راه افتاده. پس مدام به این فکر میکند که اگر همۀ چوبها را از سر راه برندارد، یک نفر زمین میخورد و پایش میشکند.
وسواس عملی: مهرداد مسیر خودش را تغییر میدهد تا همۀ چوبها را بر دارد. آنقدر مضطرب است که تا وقتی همۀ چوبها را از سر راه برندارد، نمیتواند به مسیر خود ادامه دهد. او باور دارد اگر کسی به خاطر این چوبها به زمین بیفتد و صدمه ببیند، همۀ تقصیرها گردن اوست.
ترس از وقوع زلزله
مینا با وسواس مسئولیت پذیری دست و پنجه نرم میکند. وسواس او با افکار جادویی همراه است. او معتقد است اگر یک سری کارهای خاص را انجام ندهد، در شهر زلزله میآید.
وسواس مسئولیت پذیری، علایم و راهکارهای درمان
وسواس فکری: مینا مدام به این فکر میکند که اگر به یک سری رفتار خاص پایبند نباشد و دقیقاً عین آن عمل نکند، در شهر زلزله میآید. او میداند که این فکر با عقل جور در نمیآید، اما باور دارد وقوع زمین لرزه به رفتار او وابسته است.
وسواس عملی و تفکر جادویی: مینا برای جلوگیری از زلزله، دست به یک رفتار وسواس گونه میزند. او باید چند بار در روز، تک تک وسایل خانه را سه بار لمس کند و بعد سه بار با انگشت به چوب در ضربه بزند. او باور دارد که این رفتار جلوی فاجعه را میگیرد. اگر یک مرحله را انجام ندهد، شدیداً مضطرب میشود و باور دارد که به خاطر این اهمال کاری، زلزله رخ میدهد.
علت وسواس مسئولیت پذیری چیست؟
هنوز علت دقیق وسواس مسئولیت پذیری مشخص نیست و گفته میشود مجموع عوامل زیر در بروز آن نقش دارند:
ژنتیک: تحقیقات نشان میدهد وسواس فکری-عملی تحت تأثیر انواع ژن هاست. به علاوه، با سایر بیماریهای روانی که در افراد مبتلا به وسواس فکری-عملی دیده میشود، ریشههای ژنتیکی مشترک دارد.
محیط: بعضی از افراد مستعد وسواس فکری-عملی هستند و تجربۀ شرایط استرس زا در زندگی در بروز یا تشدید این وضعیت موثر است. در یک پژوهش، نوجوانان به مدت دو سال مورد آزمایش قرار گرفتند. نتیجه نشان داد استرس در بروز علائم وسواس فکری-عملی نقش داشت.
اعصاب: تصاویر مغزی نشان میدهد ساختار و عملکرد بعضی از قسمتهای مغز در افراد مبتلا به وسواس فکری-عملی با بقیه متفاوت است. بررسی مطالعات نشان میدهد قسمتهای پردازش خطا در مغز افراد مبتلا به وسواس فکری-عملی بیش فعال است و قسمتهای مربوط به کنترل تکانه چندان فعال نیست.
خلق و خو: بعضی از خصوصیات شخصیتی در بروز وسواس فکری-عملی نقش دارند. تحقیق سال ۲۰۲۳ نشان داد هرچه درصد برون گرایی کمتر باشد، احتمال بهبود علائم بیماری بعد از گذشت سه سال کمتر است. سایر خصوصیات، مثل روان رنجوری، صداقت، توافق و سازگاری و وجدان، با بهبود علائم در ارتباط نبود.
ساختار و عملکرد مغز: میتوان گفت متفاوت بودن بعضی از قسمتهای مغز باعث بروز وسواس فکری-عملی میشود.
استرس: تحقیق سال ۲۰۱۹ نشان میدهد بین استرس و بروز علائم وسواس فکری-عملی ارتباط وجود دارد، اما تحقیقات در این زمینه کامل نیست.
خصوصیات شخصیتی: معمولاً درصد روان رنجوری و درون گرایی در بین افراد مبتلا به وسواس فکری-عملی بیشتر است.
عفونت در دوران کودکی: در برخی از موارد، ابتلا به عفونت استرپتوکوک (streptococcal infections) در دوران کودکی منجر به وضعیتی به نام اختلالهای عصب-روان شناختی خودایمنی کودکان مرتبط با عفونتهای استرپتوکوک (یا به اختصار، پانداس) میشود که علائم وسواس فکری-عملی را به دنبال دارد.
چند نکته برای کنترل وسواس مسئولیت پذیری
نکات زیر به کنترل وسواس مسئولیت پذیری کمک میکنند:
اطلاعات خود را بالا ببرید: درمورد وسواس فکری-عملی، به خصوص زیر نوع مسئولیت پذیری، اطلاعات کسب کنید تا وضعیت خود را بهتر درک کنید.
وسواس فکری را بشناسید: به وسواس فکری آگاه باشید و محرکها را پیدا کنید.
مواجهه درمانی: شما میتوانید به کمک روانشناس با ترسهای خود رو به رو شوید. چه افکار یا موقعیتهایی باعث میشود حس مسئولیت پذیری در شما بیدار شود؟ برای شروع، خودتان را در معرض شرایطی قرار دهید که تاحدودی اضطراب آور است. به تدریج، سراغ موقعیتهای اضطراب آورتر بروید.
در لحظه بمانید: هنگام رو به رو شدن با ترس ها، روی زمان حال تمرکز کنید. برای کاهش اضطراب به وسواس عملی متوصل نشوید. در عوض، موقعیت اضطراب آور را تجربه کنید.
مراقبه یا ذهن آگاهی: روشهای مراقبه و ریلکسیشن به کاهش اضطراب و استرس کمک میکند.
گروه درمانی: شما میتوانید عضو گروههای حمایتی شوید تا هم از نظر عاطفی حمایت لازم را دریافت کنید و هم اطلاعات خود را بالا ببرید.
روشهای درمان
معمولاً برای درمان وسواس مسئولیت پذیری از روشهای زیر استفاده میشود:
روان درمانی: رویارویی و جلوگیری از پاسخ یکی از شایعترین روشها برای درمان وسواس فکری-عملی است. این روش به شما کمک میکند تا با ترس خود رو به رو شوید و با وسواس فکری-عملی مقابله کنید. درمان شناختی-رفتاری یکی دیگر از روشهای متداول است.
دارو درمانی: در برخی از موارد، روانپزشک برای تسکین علائم وسواس فکری-عملی داروهای مهارکنندۀ بازجذب سروتونین را تجویز میکند.
تغییر سبک زندگی: دنبال کردن سبک زندگی سالم که شامل ورزش منظم، رژیم غذایی متعادل و خواب کافی است، فرایند درمان را کامل میکند.
وسواس مسئولیت پذیری، علایم و راهکارهای درمان
کلام آخر
وسواس مسئولیت پذیری نوعی وسواس فکری-عملی است که به موجب آن، فرد خود را در قبال جلوگیری از آسیب مسئول میداند. این وضعیت، منجر به افکار آزاردهنده و رفتار وسواس گونه میشود که زندگی روزمره را مختل میکنند.
اگر با وسواس مسئولیت پذیری دست و پنجه نرم میکنید یا کسی را میشناسید که دچار این اختلال است، حتماً از متخصص سلامت روان کمک بگیرید. شما میتوانید با شناخت علائم و امتحان کردن روشهای درمان، مثل تراپی و دارو، این وضعیت را کنترل کنید و کیفیت زندگی خود را بالا ببرید.